'Sonder berou of leetweesen'

Op 14 februari 1744 kreeg de jonge violist Pieter Hellendaal een privilege met toestemming om zijn eigen muziek te publiceren. Het stuk vermeldt hem als “Petrus Hellendaal geboren te Rotterdam, dog wonende tot Amsterdam, […] zyne kunst en weetenschap in de Musicq onder andere en wel principaal geleert hebbende in Italien van den groten Musijck-meester Tartini tot Padua.” Die leermeester, Giuseppe Tartini (1692-1770), was destijds een van de invloedrijkste violisten van Europa. Muziekhandelaar Michel-Charles le Cène gaf tussen 1728 en 1743 in Amsterdam zijn sonates en vioolconcerten uit.

De tiener Pieter Hellendaal moet een bijzonder talent zijn geweest, dat Tartini hem omstreeks 1737-1738 onder zijn hoede nam. Hij kwam in 1722 in Rotterdam ter wereld in een handwerkersgezin. Vader Johan was achtereenvolgens pasteibakker en kaarsenmaker. Hun leven kreeg een opmerkelijke wending, toen de piepjonge Pieter, amper tien jaar oud, benoemd werd tot organist van de Nicolaïkerk in Utrecht. Hij ontving hetzelfde salaris als zijn voorganger, op voorwaarde dat zijn vader hem assisteerde. Was het vader zelf die Pieter had leren orgelspelen? We weten het niet. In elk geval verdiende Johan Hellendaal bij met reparaties en onderhoud aan het instrument. Vijf jaar later bracht een erfenis enige financiële armslag en verhuisde het gezin naar Amsterdam, waar Pieter op voorspraak van stadssecretaris Mattheus Lestevenon de gelegenheid kreeg een studiereis naar Italië te maken.

Onduidelijk is wanneer hij naar Amsterdam terugkeerde. De Amsterdamsche Courant van 9 november 1743 vermeldt dat “P. Hellendaal op Woensdag den 13. Nov. t’ Amst. in de Herberg de Zon op den Nieuwendyk Concert zal geven”. Hij had zijn intrek genomen in het huis van de chirurgijn Paul Prin in de Warmoesstraat. In de tijd daarna werden meerdere concerten aangekondigd. Zoals in februari 1744 aan “alle de Liefhebbers van Musicq tot Amsterdam”: “de Heer Hellendaal, geweeze discipel van den Grooten Tartini” zal tijdens een concert in de herberg ’t Wapen van Embden op de Nieuwendijk “een heerlijk solo van zyn eyge compositie [...] en een pastorale van Tartini spelen”.

 

Moord

De voorspoedige ontwikkeling van Pieters carrière had een vreselijke schaduwkant. Vader Johan was op 6 augustus 1742 op gruwelijke wijze om het leven gebracht, in een van de schokkendste moordzaken van de 18de eeuw. Een dikke maand later pas werd zijn lijk gevonden – althans een klein deel ervan. Dagboekschrijver Jacob Bicker Raye noteerde op 15 september: “15 [dezes] is op de buyte Amstel bij het Hoedemakerspat uyt het Waater opgevist een mans hooft gewonde in een Witte Sarvet.”

Johan Hellendaal was betrokken geraakt in een bittere vechtscheiding. Hij stond ene Maria Vos bij als ‘solliciteur’ (‘pleitbezorger in kleine zaken’) toen zij wilde scheiden van haar echtgenoot, Jan van der Sluys, een bekende dansmeester. Maria werd vaak mishandeld en haar man had het volgens getuigen aangelegd – ‘geboeleert’ – met zijn dochter uit zijn eerste huwelijk, een meisje van een jaar of zestien. Onverwacht bleek Maria bereid te trouwen met een horlogemaker uit Den Haag, mits Van der Sluys haar een alimentatie van f 300,- ineens betaalde en drie maanden later nog eens f 100,-. Hellendaal wilde hier niet aan meewerken. Van der Sluys vroeg nu aan een bevriende beroepsmilitair om de onwillige solliciteur tijdelijk uit te schakelen. De Zweedse kapitein Frederik van Hargen, 85 jaar oud (!), moest hem dronken voeren en dan met een ‘tinctuur’ bedwelmen. De zaak liep vreselijk uit de hand, getuige het verhoor van de zeeman en zijn bekentenis op 20 september 1742.

Van Hargen had Hellendaal gevraagd aan het trouwplan mee te werken, maar die weigerde en schold hem voor “verklikker” uit. Overweldigd door “eene groote wraakzucht” liet hij zich “op eene godlooze en onmenschelyke wyze” meeslepen en lokte Hellendaal naar de tuin van ene Henry Hendriks, even buiten de Utrechtsepoort aan het Hoedenmakerspad – nu de Van Ostadestraat – met “het Godloos voornemen” hem daar “van kant te helpen”. Eerst zetten ze het op een drinken met “wyn en punsh”, tot Hellendaal beschonken was. Opnieuw vroeg Van Hargen of hij van zijn bemoeienis wilde afzien en opnieuw schold Hellendaal hem uit, zelfs greep hij naar zijn degen. Nu pakte Hargen een beitel en stak die “met zodanige force in het hoofd […] dat wel een vierde gedeelte van de Bytel daarin ging; en aan welke wonde die persoon aanstonds is komen te overlyden.” Hij had het stuk gereedschap een dag of twee eerder bij een timmerman of “koyemaaker” geleend, “met beding, (dat) dezelve wel scherp moeste zyn”. En de Zweed was nog niet klaar. Hij hakte het hoofd af, sneed met een mes de mond open en de neus weg, bond die lichaamsdelen in “een slip van ’t hembt” en gooide ze met hulp van Hendriks “by donker” in het water. Het stoffelijk overschot werd daarna “aan kleene stukken gekapt” en in pakketjes met stenen verzwaard “op verscheiden tyden en plaatsen, zo in de sloot, als in de Stads vesten, in ’t water gesmeeten”.

Carrière

De moord op zijn vader moet Pieter zeer hebben aangegrepen, maar hij liet zich niet uit het veld slaan. Hij gaf concerten, schreef muziekstukken en trad anderhalf jaar later, in mei 1744, in het huwelijk met Elisabet Prin, dochter van de chrirurgijn bij wie hij inwoonde. Hetzelfde jaar kon hij dankzij het privilege zes sonates “a Violino Solo e Basso” in druk uitgeven. Alle eer voor zijn eerste muziekpublicaties gunde hij aan “Signor en Signora Lestevenon, Signor da Berkenroode en Stryen”, zijn weldoener en blijkbaar een grote muziekliefhebber, want ook de befaamde, in Amsterdam woonachtige componist Pietro Locatelli droeg zes sonates aan hem op. Hellendaal maakte goed van het privilege gebruik. In februari 1745 adverteerde hij dat “by P. Hellendaal op de Heeregracht het 2 Huys van de Leydsestraat t’Amsterdam, zyn te bekomen zes Sonate a Violino solo e Basso Opera Prima, door hem gecomponeerd a F 4,-.”

Enkele jaren later verruilde hij Amsterdam voor Leiden, om in 1751 naar Londen te vertrekken. In Amsterdam was de economie in een dal geraakt. Zijn bronnen van inkomsten droogden op en bovendien was Lestevenon in 1748 zijn machtige positie kwijtgeraakt en door Willem IV als ambassadeur naar Parijs gestuurd. Hellendaal was nog twee jaar “musicqmeester” in Leiden, gaf daar in oktober 1751 een laatste concert en stak de Noordzee over naar Londen, een stad met een bruisend muziekleven. Zijn eindbestemming was Cambridge, waar hij onder meer organist was van Pembroke Hall Chapel. In de universiteitsstad was hij nog tientallen jaren actief. Hij begon er een eigen muziekuitgeverij, handelde in muziekinstrumenten en gaf concerten. De laatste zeven jaar van zijn leven was hij bedlegerig. Na Hellendaals dood in 1799 raakte zijn muziek in de vergetelheid, maar met de hernieuwde belangstelling voor 18de-eeuwse muziek beleeft hij nu een reveil.

 

Sprong

Rest de vraag hoe het de daders van de brute moord op zijn vader is vergaan. Frederik van Hargen bekende onmiddellijk, “zonder pijn of banden”, zonder martelen, aldus Jacob Bicker Raye. De schout en de heren van het gerecht, die toch wel wat gewend waren, stonden versteld van deze “afgryselyke en met voorbedagten raad, op eene zo verraderlyke en onmenschelyke wyze, geperpetreerde moord” en stelden een draconische straf vast: hij diende op het schavot voor het stadhuis op een kruis te worden gelegd “en van onderen op gerabraakt” – de beul zou eerst de botten in het onderlichaam breken. Daarna moest zijn hoofd worden afgehakt en boven het lichaam “op een pen gezet”. Van Hargens eindstation was het galgenveld Volewijck aan de overzijde van het IJ, “omme aldaar weder op een Rad en het hoofd op ene pen te worden gesteld, tot dat hetzelve door de lucht en de Vogelen des hemels zal wezen verteerd.”

De dagboekschrijver was bij de terechtstelling aanwezig. Hij beschreef hoe “die Sweetse Capietijn” zonder enige angst zijn gruwelijke dood tegemoet was gegaan: “hij ging met een sprong selfs op het kruys zitte, vervolgens legge en strekte sijn arme en beene na elkander ordentelijk uyt, eeven of het hem niet en deerde, en is so sonder berou of leetweesen en als een beest gestorven.” Frederik van Hargen leefde in de herinnering lang voort; de schilder Frans van der Mijn moet in zijn Amsterdamse jaren (1742-1748) nog een portret van hem hebben getekend.

Omdat de dader de schuld volledig op zich had genomen, ontliep de opdrachtgever de doodstraf. Van der Sluys werd in februari 1743 vrijgelaten en voor eeuwig uit Amsterdam verbannen. Wel moest hij nog de kosten van zijn gevangenschap betalen. Hulpje Henry Hendriks zou naar Engeland zijn ontkomen.

 

ANTOINETTE LOHMANN IS VIOLISTE EN DOCENTE AAN DE CONSERVATORIA VAN UTRECHT EN AMSTERDAM.

 

PIETER HELLENDAAL OP CD

Antoinette Lohmann bracht in 2017 met haar groep Furor Musicus sonates van Pieter Hellendaal uit op cd. “Achttiende-eeuwse muziek van een vioolvirtuoos uit de Warmoesstraat, die in Amsterdam moeilijk aan de bak kwam, maar in Engeland beroemd werd.” Op de cd staat ook werk uit Opus 1 “a Violino Solo e Basso”, die Hellendaal opdroeg aan zijn weldoener “Signor en Signora Lestevenon, Signor da Berkenroode en Stryen”.

Lezers van Ons Amsterdam kunnen de veelgeprezen cd tegen een gereduceerde prijs van €17,50 (inclusief verzendkosten) bestellen: [email protected] o.v.v. Hellendaal/Ons Amsterdam. Meer informatie: www.antoinettelohmann.nl.

 

Beeld: Een vredig tafereel bij herberg De Steene Brug aan de Amstel, links van het Hoedemakerspad (tegenwoordig de Van Ostadestraat), op deze tekening van Isaac Lodewijk la Fargue van Nieuwland uit 1761. Precies hier werd negentien jaar eerder het verminkte hoofd van Johan Hellendaal in het water gegooid en weken later weer opgevist. Stadsarchief Amsterdam.

 

Januari/februari 2019