Acteur Otto Sterman verzette zich tegen stereotypering

Sterman werd op 7 mei 1913 in Amsterdam geboren, hij had een Hollandse moeder en een Curaçaose vader. Ze hadden elkaar in 1907 ontmoet. Zijn vader was hofmeester bij de KNSM, zijn moeder bracht wasgoed rond voor de strijkerij van haar ouders in de Lange Niezel. Het was tijd een dat Amsterdam niet meer dan tien zwarte families telde. 

Vanaf 1934 werkte Sterman als gymnastiekleraar, masseur en docent heilgymnastiek, na een MO-opleiding lichamelijke oefening. Een jaar later kwam hij via een toevallige kennis op het toneel terecht. Als West-Indische bediende speelde hij een kleine rol in De Familie Kegge van Hildebrand bij het Nieuw Schouwtoneel. Hij was daarmee de eerste zwarte acteur aan het Nederlandse toneel. 

Chauffeur of barman

Op 17 september 1947 huwde Sterman Magda Bon, met wie hij twee dochters zou krijgen. ’s Avonds meldde hij zich in het Centraal Theater, want op je trouwdag speel je gewoon door. Later was hij getrouwd met Marijke Vleeschdraager.  

Tot diep in de jaren vijftig werd een beroep gedaan op Sterman als er voor een toneelstuk een slaaf, een zwarte chauffeur of een dito barman nodig was. Hij maakte indruk als ‘de gelynchte neger’ in De eerbiedige lichtekooi van Sartre, met Myra Ward en later Enny  Meunier in de titelrol. Hij speelde die rol ook in 1956 in een televisie uitvoering met Andrea Domburg en in 1964 bij toneelgroep Centrum. 

Aanvankelijk beschouwde hij die rollen als vanzelfsprekend. ‘Uiteraard zijn er voor mij als neger maar beperkte mogelijkheden,’ zei hij in 1955 in een interview. Zwarte acteurs waren in Nederland een zeldzaamheid. Langzamerhand drong het tot hem door dat de rollen discriminerend waren en begon hij zich te verzetten tegen het automatisme dat een zwarte acteur alleen expliciet zwarte rollen zou kunnen spelen. 

Anansi 

Met soloprogramma’s trok hij door het land. De titels lieten aan duidelijkheid niets te wensen over: ‘Ik ben een neger’, ‘De neger speelt’ en ‘Alleen voor blanken’ (zie kader). Talloze Amsterdamse scholieren zagen de expressieve acteur in het Tropenmuseum optreden. Voor veel Nederlanders waren die optredens de eerste ontmoeting met een zwarte landgenoot en dus ook de kennismaking met rassendiscriminatie. De warme stem en het originele taalgebruik van Sterman wekten interesse, soms ook nieuwsgierigheid.  

Landelijke bekendheid verwierf Sterman toen hij in het kinderprogramma Oom Otto vertelt sprookjes ging vertellen aan jonge televisiekijkers over mensen en dieren in het oerwoud. In die verhalen speelde de spin Anansi vaak een hoofdrol. Die spin is zwak maar slim en staat symbool voor tot slaaf gemaakten, die leven onder het juk van de onderdrukker. Dat is de tijger, die sterk maar dom is. Het waren eigenlijk geen kinderverhalen, in de tijden van slavernij werden ze stiekem verteld. De verhalen kwamen uit Ghana en waren met de tot slaaf gemaakten naar de Nieuwe Wereld gereisd. Ze bleken leerzaam voor jonge kijkers.   

Sterman speelde verder rollen in films als Wan Pipel van Pim de la Para en De Johnsons van Rudolf van den Berg uit 1992, waarin hij een grijze, wijze man was. Dat was hij ook in Amsterdam-zuid, waar hij langzaam door de straten fietste.  

Jonge Ajacieden 

Na zijn overlijden herinnerde Mart Smeets zich in Trouw dat Sterman vaak vertelde over de rol van zwarte sportlieden. Michael Jordan noemde hij een zoon van God; Patrick Kluivert en andere zwarte jonge Ajacieden waste hij op afstand de oren: ‘Bescheidenheid is een luxe-artikel bij de hedendaagse voetbaljeugd en niet te koop. Dat weten die jonge mannen niet. Ze denken dat het te koop is, net zoals een Rolex of en Porsche.’ 

Door zijn werkzaamheden als gymnastiekleraar was Sterman in aanraking gekomen met honkbal. Hij kende de regels al toen weinigen in Nederland wisten wat het woord betekende. Een echte insider was hij niet, maar omdat hij zich ook in heilgymnastiek had bekwaamd, kwam hij vlot binnen als masseur van het Nederlandse honkbalteam. Voor Antilliaanse spelers uit de jaren zestig en zeventig als Hudson John, Simon Arrindell en Hamilton Richardson was hij een groot voorbeeld, en dat waren de meeste aandachttrekkende spelers in die jaren. Richardson, net zo’n statige figuur als de acteur, gaf hem de bijnaam I Spy, naar een populaire televisieserie.  

Saxofonist Hans Dulfer leerde Sterman kennen als honkbalcoach bij de Amsterdamse club ABC in het begin van de jaren zestig, als iemand die 'door zijn toneelervaring behoorlijk imposant met iemand kon staan praten’. Dulfer schrijft in Dulfer’s Dum Dum uit 1969: ‘Normaliter sprak ik hem alleen na afloop van de wedstrijd of de training onder de douche, waarbij hij steevast vroeg of ik wist waarom negers nooit verkouden kunnen worden. Als ik dan ontkennend antwoordde, wees hij grijnzend op zijn verschrompelde piemel en riep in het Pengel-Nederlands uit: ‘Omdat wij altijd een rol drop bij ons hebben.’ 

Doodgraver 

Sterman stond tot op hoge leeftijd op het toneel, speelde zondagochtend dwarsfluit in de kerk en fietste door de stad. In 1988 acteerde de statige man, 75 jaar oud, een doodgraver in een stuk van de Mexicaanse toneelschrijver Xavier Villaurrutia, Uitnodiging aan de dood.  

In de Uitkrant had hij verzucht dat in Latijns-Amerikaanse landen zoveel vrijer wordt omgegaan met de dood. Pas nadat iedereen, de lijkgravers inbegrepen, de nodige glaasjes op heeft, wordt de kist gesloten. ‘En denk niet dat ze rechtstreeks naar de kar lopen waar de kist op of in moet. Eerst maken ze een serie bochten en danspasjes om boze geesten te misleiden. Pas dan gaat men naar het graf.’ Sterman overleed op 19 november 1997. 

 

‘Zwart als de nacht zo zwart’ 

Een van de solostukken van Otto Sterman was Ik ben een neger. Daarin reciteerde hij, gekleed in een wit gewaad, gezicht volstrekt neutraal, het gedicht van de Afro-Amerikaanse schrijver Langston Hughes. De titel: Ook ik ben in Amerika. 

 

Ik ben een neger. 

Zwart als de nacht zo zwart, 

zwart als de diepten van mijn Afrika. 

 

Ik ben slaaf geweest. 

Caesar gebood me zijn vloer te vegen.  

Ik borstelde Washington’s schoenen. 

 

Ik was een arbeider. 

Onder mijn handen verrezen de pyramiden. 

Ik mengde cement voor het Woolworth gebouw. 

 

Ik was een zanger. 

Heel de weg van Afrika tot Georgia 

torste ik mijn liederen van leed. 

Ik maakte de ragtime. 

 

Ik was een eeuwig slachtoffer. 

In de Congo werden mijn handen afgehakt 

Men lyncht mij nu in Texas. 

 

Ik ben een neger. 

Zwart als de nacht zo zwart, 

zwart als de diepten van mijn Afrika. 

Header: Otto Sterman als Zwarte Piet in kinderprogramma Okkie Trooy in 1962. ANP