Luchtvaartpionier Karel Muller
Op dinsdag 19 december 1916 landen er voor het eerst drie vliegtuigen op Schiphol. Een daarvan werd gevlogen door luitenant ter zee-vliegenier Karel Muller. Mede door zijn werk voor het theater wordt Muller een Bekende Nederlander, maar zijn levensstijl breekt hem op.
Karel Muller wordt geboren op 16 augustus 1890, op de bovenste verdieping van de Eerste Parkstraat 438, later Oosterpark 82 (het huidige Witsenhuis). Een kleine acht jaar woont Karel hier met zijn ouders, schilder Gerard Gustaaf Muller en toneelspeelster Jenny Juliette ‘Jetje’ Roos. Op de eerste etage woont George Breitner en op de begane grond Isaac Israëls. Na het vertrek van Breitner neemt Willem Witsen diens atelier over. Als driejarige hoort Karel op de verdieping onder hem de roemruchte ‘Tachtigers’ Willem Kloos en Hein Boeken rondscharrelen.
Jetje Roos heeft voor haar huwelijk het toneelleven opgegeven, maar vrede heeft zij daar niet mee; spoedig vertoont het huwelijk barsten. Jetje gaat haar eigen weg, verblijft vanaf 1901 een tijd in Den Haag en glanst vanaf 1902 weer op de planken. Gerard vertrekt naar Rome. In 1904 wordt de scheiding uitgesproken. De kleine Karel wordt tussen 1901 en 1906 in de kost gedaan in de Eerste Helmerstraat, bij een onderwijzer die verbonden is aan een chique particuliere school aan de Keizersgracht.
Karel Doorman
In augustus 1906 slaagt Muller voor het toelatingsexamen van het Koninklijk Instituut voor de Marine in Den Helder. De volgende maand staat hij met jaargenoot Karel Doorman in het gelid tijdens de installatie van zeventien eerstejaars, als adelborsten 3e klasse. Karel is net zestien. Vier jaar later monstert hij – inmiddels adelborst eerste klasse – aan op pantserdekkruiser Hr. Ms. Utrecht.
De oorlogsbodem patrouilleert tussen Curaçao en Paramaribo. Karel maakt de jaarwisseling mee op Bermuda en in april 1911 doet hij Haïti en Cuba aan. Het is een mooie tijd vol indrukken en ook ontspanning; de Utrecht heeft een eigen ‘Zang-, toneel- en gymnastiek vereeniging’ en Muller is de actieve ‘beschermheer’ – hij is tenslotte de zoon van Jetje Roos. Na de laatste reis wordt in Amsterdam in gebouw De Geelvinck aan het Singel een feestavond gegeven, met een ‘kluchtspel’ en ‘fraaie gymnastische oefeningen’ voor de Jantjes en hun vrouwen of meisjes.
Ontdek Ons Amsterdam
Wil jij alles weten over de fascinerende geschiedenis van Amsterdam?
Abonneer je
Geef cadeau
Karel Doorman vervolgt zijn carrière in de wateren bij Nieuw-Guinea, maar Muller wordt geplaatst op de schoener Dolfijn, die op de Noordzee de visserij controleert, en daarna op wachtschepen en logementschepen bij Den Helder en Hellevoetsluis. Daar is niets avontuurlijks aan.
Soesterberg
In april 1913 wordt binnen het Nederlandse leger een luchtvaartafdeling opgericht, met Soesterberg als vestigingsplaats en Hendrik Walaardt Sacré als commandant. Wanneer de Eerste Wereldoorlog uitbreekt dient Karel, tuk op avontuur, een verzoek in om de vliegeniersopleiding te volgen. Op 30 juni 1915 wordt hij goedgekeurd en kan hij met drie andere luitenants, onder wie Karel Doorman, afreizen naar Soesterberg. Daar gaat hij de training volgen voor het internationale brevet van de Fédération Aéronautique Internationale (F.A.I.). Commandant Walaardt Sacré noteert in zijn dagboek: ‘18 september De 4 marine-officieren voldoen aan de eisen voor het gewone brevet’.
In november 1915 verschijnt het eerste nummer van Het Vliegkamp, een ‘maandblad voor belangstellenden in de vliegsport’. Een van de redacteuren is Karel Muller. Misschien hoopt hij er wat geld mee te verdienen, want hij wordt voortdurend geplaagd door financiële problemen. Zijn meerderen vinden het zelfs nodig hem erop te wijzen dat hij teveel schulden maakt. Maar vliegen kan hij. Op 4 mei 1916 haalt Karel zijn militaire brevet.
De Eerste Wereldoorlog maakt het noodzakelijk dat de Luchtvaartafdeling ook een vliegveld binnen de Stelling van Amsterdam krijgt. Op 26 januari 1916 schrijft Walaardt Sacré in zijn dagboek: ‘Naar Amsterdam geweest om terrein bij Schiphol te bezichtigen. Dit terrein is goed.’ En op 4 maart: ‘Schiphol gekozen.’
Sancties
Twaalf hectare weiland van boer Knibbe wordt aangekocht. Op dinsdagochtend 19 december 1916 worden op Soesterberg drie vliegtuigen in gereedheid gebracht; rond drie uur ‘s middags zet luitenant-vlieger Laurens Jan Roeper Bosch zijn Farman-F20 bij Schiphol op het weiland en na hem volgen Karel Muller en R. Drost in hun Farman-22.
Muller is dan al enige maanden niet op Soesterberg gedetacheerd. In augustus heeft Walaardt Sacré zich genoodzaakt gezien hem een disciplinaire straf op te leggen. Of dat weer om een geldkwestie gaat is onbekend. Het is al met al beter dat Karel Soesterberg verlaat. Hij wordt vanaf november 1916 geplaatst op Hr. Ms. Vliegkamp Schellingwoude op het kunstmatige Zeeburgereiland, en in september 1917 bij de Militaire Luchtvaart Dienst, die nu formeel is losgekoppeld van de landmacht.
Ondertussen blijven financiële problemen aan hem kleven en ook worden hem weer sancties opgelegd. Karel laat zijn vrienden uit de toneel- en filmwereld weten dat hij een beetje een hekel aan de dienst krijgt, de disciplinaire straffen houden maar niet op. Ondanks dat alles lukt het hem in oktober 1918 promotie te maken. Karel wordt tijdelijk commandant van vliegkamp De Kooij, even ten zuiden van Den Helder, maar hij blijft voor problemen zorgen. Nog meer sancties en schulden volgen. In april dient Muller zijn ontslag in.
Parodistische imitaties
De vaderlandse pers weet dan al te melden wat Muller na de dienst gaat doen: ‘Wij vernemen, dat de bekende marinevlieger, luitenant Karel Muller, den dienst heeft verlaten en thans werkzaam is bij het Hollandsche filiaal Vickers.’ Er is meer te melden: in dezelfde maand verschijnt er een advertentie voor een ‘Intieme Kunst Avond’ in de Kleine Zaal van het Concertgebouw met liedjes, voordrachten en ‘Parodistische imitaties van bekende Tooneelspelers’.
Mullers naam staat daar vermeld naast die van de grote sterren Nap en Fientje de la Mar, Louis Davids, Margie Morris en Cor Ruys. Met Ruys heeft Muller als ‘Charley Muller’ een parodie op het gedrag van bioscoopbezoekers geschreven, ‘In de Bioscope’. Op het toneel zit een bont gezelschap naar een filmvoorstelling te kijken waarbij Cor Ruys alias ‘Sally Wegloop’ optreedt als ‘explicateur’.
Een recensent schrijft: ‘In een hoogst vermakelijk taaltje, Hollandsch, Fransch en Jiddisch licht hij de zoogenaamde bioscoopbeelden toe. De quasitoeschouwers op het tooneel, maar vooral de toehoorders in de zaal hebben den grootsten schik in die recht grappige vertooning’. ‘In de Bioscope’ wordt in 1918 en 1919 in verschillende theaters met succes opgevoerd.
Amusementswereld
In zijn nieuwe functie als chef van de afdeling aviatiek van de Nederlandsch-Engelsche Handel Maatschappij (NETHMY), die geassocieerd is met de Vickers-vliegtuigfabrieken, heeft Muller nu representatieve taken. Als in juli 1919 twee Engelse Vickers watervliegtuigen bij Schellingwoude landen worden zij welkom geheten door Muller en Frits Lebret, directeur van Vickers House, de Nederlandse vestiging in Den Haag.
Tegelijkertijd fêteert Karel zijn vrienden uit de amusementswereld. In juni komen de kranten met het shownieuwsberichtje dat actrice en operazangeres Beppie de Vries met Karel Muller een vliegtochtje boven Londen heeft gemaakt. Karel kent Beppie als vriendin van Lebret en uit het theater- en cabaret milieu – ze speelt de hoofdrol in de films Bleeke Bet en De Jantjes.
Met andere artiesten maakt Muller kennelijk grote plannen. Op 11 juli schrijft Jean Louis Pisuisse aan zijn vrouw Fie Carelsen vanuit Zandvoort: ‘Ik heb op 't oogenblik bezig - maar absoluut mondje dicht hoor en tegen iedereen!!! - [...] een pleizier-vliegdienst in airoplanes in elkaar te zetten Zandvoort- Vlissingen en Zandvoort-Schiermonnikoog. Er gaat juist een telegram naar Frits Lebret en Karel Muller in zee. Frits en Beppie ontmoette ik gisteren.’
Eerste Luchtverkeer Tentoonstelling
Op 1 augustus 1919 opent koningin Wilhelmina in Amsterdam Noord de Eerste Luchtverkeer Tentoonstelling Amsterdam (ELTA). In twee grote hallen staan 51 vliegtuigen en tientallen informatiestands. Muller is prominent aanwezig want Vickers pakt behoorlijk uit: Captain Sir John Alcock komt voor een rondvlucht naar Amsterdam. Alcock is een held. Met Arthur Whitten-Brown heeft hij op 14 en 15 juni van dat jaar in een omgebouwde Vickers Vimy bommenwerper de eerste trans-Atlantische vlucht volbracht, van Newfoundland naar Ierland.
Daags daarna worden ze in Londen op ongekende wijze gehuldigd, in aanwezigheid van Muller en Lebret. De Telegraaf meldt dat het vliegtuig waarmee Alcock en Brown de oceaan overstaken naar de ELTA zal komen: ‘Alcock zelf zal in dat geval het toestel door de lucht hierheen voeren, terwijl de heer Karel Muller [..] als navigator zal fungeeren.’ In Amsterdam vliegt Alcock met Muller twee keer een rondje boven de stad. Aan boord is onder andere zijn vroegere baas, majoor Walaardt Sacré.
Vliegeniers zijn de astronauten van die jaren, en Karel Muller wordt een bekende Nederlander. Zijn portret siert de voorpagina van De Courant: ‘Eigenlijk heet hij Karel Muller. Vroeger lt. ter zee Vlieger Karel Muller, thans Charley Muller. Trok de uniform uit en werd chef van de afdeeling luchtvaart van Vickers House te ’s-Gravenhage. Reist niet meer naar Engeland, wanneer het niet per vliegtuig kan. Zou het liefst in een Vicker Vimy willen wonen.’ Als koningin Wilhelmina en prins Hendrik de ELTA bezoeken is het Karel Muller die het paar door de Vickersafdeling rondleidt.
Feesten in Pulchri
Op vrijdag 12 december 1919 sluit Karel Muller het voor hem zo enerverende jaar af met een huwelijk. Hij is 29 jaar oud en geeft ‘vliegenier’ op als beroep. Zijn bruid is de achttienjarige Julia Josepha de la Mar, dochter van toneelspeler Ferdinand de la Mar en een nichtje van Nap en Fien met wie Muller eerder dat jaar in het Concertgebouw stond. Vier jaar later is het huwelijk echter al voorbij.
Ongeveer vijf maanden na de trouwplechtigheid wordt in Amsterdam Charley Nicolaas geboren. Zijn moeder is Dievera Kühlkamp. Met haar treedt Karel op 15 juni 1929 in Den Haag in het huwelijk. Hij erkent de zoon van Dievera als de zijne. Muller is dan inmiddels directeur van de NETHMY. De geldzorgen zijn voorbij. Dievera is 32 jaar en een bekende filmster. Onder de naam Vera van Haeften speelde zij tussen 1919 en 1926 in een zestal films.
Maar tweeëneenhalf half jaar later, op 16 februari 1932, overlijdt Karel Muller – plotseling. Hij is 41 jaar oud. Volgens de familie had Karel geen sterke gezondheid, en leefde hij in de Den Haag ongezond – veel drinken en roken en actief bezoek aan de kunstenaarssociëteit Pulchri. Zijn stoffelijk overschot wordt van Southampton, waar hij op werkbezoek is, overgebracht naar zijn woonplaats Den Haag.
De begrafenis vindt vier dagen later onder grote belangstelling plaats op Oud Eik en Duinen. Onder de aanwezigen bevinden zich vertegenwoordigers van het ministerie van Defensie, Vickers en Pulchri. Ook zeeofficieren zijn aanwezig, onder wie Karel Doorman.
In de rouwadvertentie die Vera laat plaatsen staat: ‘onze innig geliefde Echtgenoot en Vader Karel Muller, oud-Luitenant ter zee-vliegenier.’ Zo wil hij herinnerd worden.
Beeld: Bewerkt door [email protected], Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie.
Delen: