Het kasteel van Aemstel is gevonden!

Ere wie ere toekomt. Het was niet stadsarcheoloog Jan Baart zelf, maar zijn collega Ab Lagerweij die op vrijdagmorgen 14 februari 1994 op gele kloostermoppen stuitte, grote middeleeuwse bakstenen. Het waren de resten van een dikke muur. Ze rustten op eikenhouten scheepsonderdelen, die op een grijze kleilaag lagen, afgezet bij de Allerheiligenvloed van 1170, toen het IJ flink werd verbreed en het Almere een binnenzee werd, de Zuiderzee. De vondst was gedaan in de Dirk van Hasseltssteeg, achter het biercafé In den Wildeman (Kolksteeg 2). Toen de menigte kon gaan kijken, was er al een flink stuk muur opgegraven van wat later de westmuur van een vijfhoekig militair bouwwerk bleek te zijn.

Het opgravingsgebied was een vervallen stukje binnenstad, dat in handen was gevallen van speculanten. Die hadden er alles aan gedaan om de verloedering te bespoedigen, onder andere door dakbedekking te verwijderen. Het was begonnen met Cinema Royal aan de Nieuwendijk, dat in 1976 na 46 jaar gesloten werd en een jaar later afbrandde. Marktkoopman Piet Dufour zag zijn kans en begon panden op te kopen om ze te laten verkrotten. Maar hij kwam in financiële problemen en deed de huizen over aan een aannemer uit Deventer, die architect Gerard de Klerk aan het werk zette. De aannemer ging failliet en ABN/Amro kocht het complex van 25 percelen op een veiling (ƒ14,5 miljoen). De Klerk haalde er een befaamde Spaanse collega bij, Ricardo Bofill, maar hun ontwerp van een torenflat sneuvelde wegens massale afkeuring. Architect Ben van Berkel kreeg nu de opdracht.

 

Sporen

In mei 1991 werden de 23 nog bewoonbare panden gekraakt en opgeknapt. Een jaar later vroeg ABN/Amro een bouw- en sloopvergunning aan. Bureau Monumentenzorg en de Monumentencommissie vonden het plan-Van Berkel (hotel, winkels, kantoren, koopwoningen en parkeergarage) onaanvaardbaar, maar het gemeentebestuur ging akkoord. Vier rijksmonumenten moesten eraan geloven. (Een vijfde monument bleef gespaard, maar bezweek later door de bouwactiviteiten en stortte in.) Na een rechterlijke uitspraak in december 1993 volgde de ontruiming van de kraakpanden en was de weg vrijgekomen voor sloop en grootschalige nieuwbouw. En…. voor archeologisch onderzoek! Opgravingen in de zomer van 1979 op de plek van de afgebrande Cinema Royal hadden al aangetoond dat er in dit stukje Amsterdam reeds mensen woonden vanaf circa 1200. Er was onder andere een smidse aangetroffen. Spectaculaire vondsten, zoals een schild uit circa 1200 en de oudst bekende schaats uit ongeveer 1225 werden gedaan. Op de locatie van het eveneens in vlammen opgegane hotel Polen (Rokin) was in 1980 een leerlooierij opgegraven en een aardewerk kan uit het einde van de 12de eeuw gevonden. 

De vondsten deden het idee kantelen dat Amsterdam in de 13de eeuw niet veel meer voorstelde dan een verzameling vissershutten en boerderijtjes. Er waren wel degelijk al ambachtsneringen en handelscontacten en misschien werd de linkeroever van de Amstel nog wel eerder bewoond dan de andere oever, vanouds de Oudezijde genaamd. Dat leek bevestigd toen in 1983 ter hoogte van Warmoesstraat 103-109 sporen van boerderijen werden gevonden die op zijn vroegst uit 1250 stamden.

 

Jaarringen

Kortom, de Amsterdamse archeologische dienst was al lekker warmgedraaid toen in februari 1994 die middeleeuwse muren tevoorschijn kwamen. Het idee dat eindelijk het kasteel van de Heren van Amstel was gevonden, waarvan historici altijd hadden aangenomen dat het in Ouderkerk had gestaan, was zo aantrekkelijk, dat stadsarcheoloog Jan Baart alle kritiek uit wetenschappelijke hoek van zich afwierp. Dendrochronologisch onderzoek (jaarringen van houtmonsters tellen) door de Rijksuniversiteit Groningen leek hem gelijk te geven. Maar de euforie was geen lang leven beschoren. Andere houtmonsters werden op 1273 of kort daarna gedateerd, door onder meer de Universität Hamburg. Ook C-14-metingen (radioactiviteit van koolstof) wees in die richting. Baart moest toegeven dat hij en de Groningers mis zaten.

In de Volkskrant schreef Jan Blokker: “Het aardige van de discussie is intussen dus geworden dat het ook eigenlijk niet meer gaat om die tamelijk vervelende Amstels of zelfs de exacte ouderdom van Amsterdam – maar om het gelijk van Baart, die eindelijk ’s een keer iets gevonden heeft dat misschien de moeite waard zou kunnen zijn, maar wiens teddybeer nu dreigt te worden afgepakt door een meedogenloze jaarringteller.”

 

Floris V

De omvang van het bouwwerk, zoals uit latere opgravingen duidelijk is geworden, is 23 bij 28 meter, met een afgeplatte hoek bij de Nieuwendijk / Dirk van Hasseltssteeg. Maar wie bouwde het? Gijsbrecht van Amstel (de vierde van die naam)? Hij zat tussen 1280 en 1285 gevangen in Zeeland, mocht terugkeren na beterschap beloofd te hebben aan graaf Floris V, maar werd verbannen wegens betrokkenheid bij de moord op die graaf in 1296. Zijn zoon Jan werd in 1304 binnengehaald door de Amsterdammers, liet de stad versterken, maar werd al snel verjaagd door Kennemers en Waterlanders. Als straf moesten de versterkingen worden afgebroken, besliste de toenmalige graaf Willem III (achterneef van Floris V). Het bouwwerk heeft er dus slechts zo’n 25 jaar gestaan. 

Floris V lijkt de meest waarschijnlijke bouwheer. Het oudste stenen gebouw van Amsterdam was vermoedelijk een militaire versterking buiten de stadswal, strategisch gelegen bij de toenmalige loop van de Boerenwetering, die bij de Kolk afboog richting Amstel en ten zuiden van de Dirk van Hasseltssteeg tussen de terpjes door stroomde. Later vormden die verhogingen de Nieuwendijk. Na alle stadsuitbreidingen loopt de Boerenwetering tegenwoordig dood in de Singelgracht bij het Rijksmuseum, maar de gang ervan is nog te herkennen aan de Nieuwezijds Voorburgwal van het Spui tot de Kolk.

De duizenden die in 1994 naar de kloostermoppen van het ‘kasteel’ kwamen kijken, zagen erboven een door verdreven krakers opgehangen spandoek met de tekst: ‘Genoeg gezien? Beton erover!’

 

Kader: Groter budget

De opwinding rond het ‘Kasteel van de Heren van Amstel’ heeft ertoe bijgedragen dat het budget voor archeologisch onderzoek flink werd uitgebreid. In 2002 gingen de diensten van archeologie en monumentenzorg samen, wat de slagkracht sterk vergrootte. Twee jaar later nam Jerzy Gawronski het stokje over van Jan Baart, die na 32 jaar met pensioen ging. Archeologisch erfgoed wordt sinds september 2007 effectief beschermd door het in werking treden van het Europees Verdrag van Malta uit 1992. 

 

Beeld: Doriann Kransberg, Stadsarchief Amsterdam

Maartnummer 2019