Een rusteloze fotograaf: Frank Scholten

Omstreeks 1918 maakte Frank Scholten een foto op de brug voor het Centraal Station met het onderschrift ‘Zweedsche matrozen’. Op het eerste gezicht lijkt het een onschuldig toeristisch kiekje van het centrum van Amsterdam vlak na de Eerste Wereldoorlog, maar bij nadere inspectie krijgt de foto een andere lading. Van Scholten is bekend dat hij op het Station jonge militairen oppikt – om dezelfde reden reist hij derde klas in de trein.  

De meeste matrozen staan met elkaar te praten, maar twee kijken recht in de camera en zijn zich duidelijk bewust van de lens. De een werpt een schijnbaar uitdagende blik over zijn schouder in de richting van de fotograaf. De anderen zijn meer gericht op een goedgeklede heer met een modieuze hoed en een sigaret in de mond, die naar de matrozen blijft omkijken op zijn weg naar het station.  

Dure hobby 

François (Frank) Scholten wordt op 30 augustus 1881 geboren in een welgestelde Amsterdamse familie. Zijn vader Petrus Scholten is chef van de Amsterdamse effectenhandel Wed. Tjeenk & Co; zijn moeder is van adel: jonkvrouwe Elisabeth Maria Anna Henriëtta van Bevervoorden tot Oldemeule. Ze overlijdt als Frank acht jaar is. Zijn vader hertrouwt in 1890 met jonkvrouwe Maria Anna Ploos van Amstel.  

Op zestienjarige leeftijd gaat Frank naar Instituut Noordwijk, een kostschool voor jongens van goeden huize. Hij gaat vervolgens kunst, muziek en filosofie studeren in Berlijn. Vanwege het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog keert hij in 1914 terug naar Amsterdam en besluit zich toe te leggen op de fotografie, in die tijd een dure hobby. Waarschijnlijk is hij autodidact. Hij heeft zich nooit aangesloten bij organisaties voor amateurfotografen in Nederland.  

Uit zijn eerste foto’s blijkt dat Scholten een grote interesse heeft voor lokale tradities, volksfeesten en klederdracht. Hij vereeuwigt bijvoorbeeld Amsterdamse kinderen die zijn verkleed voor Hartjesdag, het eeuwenoude feest dat wordt gevierd op de derde maandag van augustus rondom het Haarlemmerplein, in de Jordaan en in de Dapperbuurt. Begin twintigste eeuw gaat dat gepaard met veel drank, vuurwerk en verkleedpartijen. Mannen verkleden zich als vrouwen, later ook vrouwen als mannen. De feesten kunnen flink uit de hand lopen; tijdens de Tweede Wereldoorlog worden ze verboden door de Duitse bezetter. 

Bordeel 

Frank Scholten kan leven van het familiekapitaal. Hij zal nooit trouwen, want hij is homoseksueel. Homoseksualiteit is sinds 1811 niet meer strafbaar, maar ontucht met minderjarigen wel; aan de Zedelijkheidswet van 1911 is het artikel 248bis toegevoegd, dat seks met een minderjarige van hetzelfde geslacht bestraft met een gevangenisstraf van maximaal vier jaar.  

De grens voor meerderjarigheid ligt daarbij op 21 jaar, terwijl die voor heteroseksuele contacten 16 jaar is. Het artikel is een initiatief van minister van justitie Regout met als doel onervaren jongens te beschermen, ‘omdat juist de meerderjarige wellusteling bij voorkeur zijne slachtoffers zoekt in aankomende jongelingen’. 

Voor homoseksuelen als Scholten speelt veel zich af in het verborgene. Hij verkeert in de kringen rond de beruchte Adrianus ‘de Kaak’ Kakebeen, over wie Theo van der Meer in april 2004 in dit blad schreef. De Kaak zit herhaaldelijk in de gevangenis – zijn laatste veroordeling is in 1928, als hij bijna tachtig is. Op zijn kerfstok prijken diefstal, heling, valsemunterij, geweldpleging, wapenbezit en het aanzetten tot ontucht met minderjarige jongens in zijn bordelen. Bij een inval in zijn bordeel in Saenredamstraat 12 in 1910 treft de politie ‘werkende jongens’ in korte broek aan en minderjarige dienstplichtigen in uniform. Kakebeen krijgt drie jaar gevangenisstraf. Het opzienbarende dossier is mede aanleiding voor de extra strenge bepaling in de Zedelijkheidswet van Regout.  

Kakebeens klanten komen uit alle lagen van de bevolking. Frank Scholten is een van hen, hij huurt zelfs een tijd een kamer in een van Kakebeens bordelen. In 1920 drijft de Kaak een bordeel op Singel 321, hoek Raamsteeg. Ook daar doet de politie een inval. Zeven klanten worden veroordeeld tot straffen van vier maanden tot twee jaar. De Kaak zelf, inmiddels bijna zeventig, krijgt vijf jaar cel. In hetzelfde jaar wordt ook Frank Scholten gearresteerd op grond van de Zedelijkheidswet, maar hij wordt op borgtocht vrijgelaten. Volgens sommige bronnen is hij veroordeeld tot twee jaar, maar hij ontloopt zijn straf – het is niet helemaal duidelijk hoe. Mogelijk is zijn aristocratische afkomst van pas gekomen. 

Pijpelijntjes 

Daarna verlaat Scholten Nederland. Hij reist door Europa en bereikt in 1921 Palestina, waar hij twee jaar zal verblijven en duizenden foto’s maakt. Als overtuigd katholiek is Scholten zeer geïnteresseerd in het Heilige Land en hij vat het ambitieuze plan op om de wereld van de Bijbel (en de Koran en Talmud) volledig in beeld vast te leggen.  

Scholten staat niet alleen in zijn fascinatie. Aan het begin van de vorige eeuw oefent het Nabije Oosten een grote aantrekkingskracht uit op ‘het Westen’ en het gebied ontwikkelt zich tot een toeristische bestemming. Palestina wordt bezocht door veel fotografen, met name Britten, Duitsers, Fransen en Amerikanen – voor zover bekend is Scholten de enige Nederlander die als fotograaf in het Midden-Oosten actief is.  

In Palestina treft Scholten zijn landgenoot – en mede-homoseksueel – Jacob Israël de Haan, met wie hij in Amsterdam reeds bevriend was. De publicatie van De Haans roman Pijpelijntjes in 1904, die zich afspeelt in de homoscène van de Pijp waarin Scholten ook verkeert, heeft indertijd flink stof doen opwaaien. 

In Palestina is homoseksualiteit niet verboden; het wordt door de Britten pas aan het eind van de jaren twintig weer strafbaar gesteld. Hoewel zowel De Haan als Scholten om religieuze redenen naar Palestina zijn vertrokken, is het goed voorstelbaar dat het meer tolerante klimaat bevrijdend heeft gewerkt na hun beklemmende ervaringen in Nederland.  

De Haan raakte actief betrokken bij de lokale politiek en wordt in 1924 vermoord door de zionistische paramilitaire beweging Haganah. Scholten is een jaar daarvoor al tijdelijk naar Europa teruggekeerd – kennelijk hangt hem geen gevangenisstraf meer boven het hoofd. Tot 1938 zal hij nog regelmatig in Palestina verblijven. 

Fonds 

Op 25 februari 1924 opent in de Brook Art Gallery in Londen de tentoonstelling Palestine in Transition, die maar liefst 2200 foto’s van Scholten toont. De expositie krijgt internationaal veel aandacht en ontvangt lovende kritieken. Het is de enige keer dat het werk van Scholten tijdens zijn leven ten toon is gesteld. In 1929 verschijnen de eerste twee delen van zijn serie fotoboeken La Palestine Illustrée, later gevolgd door een Duitse, Engelse en Nederlandse editie. Nieuwe delen komen er niet; de voortgang van Scholtens werk wordt bemoeilijkt door financiële problemen. Door de beurskrach van 1929 heeft hij veel geld verloren.  

De rusteloze Scholten zal zijn hele verdere leven voortdurend op reis zijn. Hij heeft geen permanent woonadres. Zijn laatste jaren brengt hij door in Katwijk en Leiden. Scholten overlijdt in 1942, een dag voor zijn 62ste verjaardag. Zijn vermogen laat hij na aan de gemeente Leiden, die er het Frank Scholtenfonds mee opricht. Zijn fotoarchief legateert hij aan het Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten (NINO), waar hij de laatste jaren van zijn leven aan zijn niet-voltooide boekpublicaties werkt. 

WILLEMIJN WAAL IS DIRECTEUR VAN HET NEDERLANDS INSTITUUT VOOR HET NABIJE OOSTEN IN LEIDEN. SARY ZANANIRI HEEFT VAN 2019 TOT 2021 ONDERZOEK GEDAAN NAAR DE COLLECTIE VAN FRANK SCHOLTEN.