Centraal Station, 5 december 1938: Terugkeer van Nederlandse Spanjestrijders

Als de trein vol Spanjestrijders bij Roosendaal de grens oversteekt, worden de raampjes naar beneden gedraaid en de hoofden naar buiten gestoken. ‘Zie ginds komt de stoomboot, uit Spanje weer aan…’ – het is 5 december, en de terugkerende soldaten zingen luidkeels Sinterklaasliedjes. Hun stemmen galmen over het station, dat er verlaten bij ligt. De politie heeft het perron leeg geveegd. Zelfs journalisten mogen de trein niet dichter dan zestig meter naderen. 

Hoe anders is dat op het Centraal Station van Amsterdam. Daar hebben honderden mensen zich verzameld, ondanks het verbod op de verkoop van perronkaartjes dat al de hele dag geldt. Met een enkeltje Weesp of Zaandam weet men toch door te dringen tot perron drie, waar om kwart over zeven de trein met Spanjestrijders wordt verwacht. De sfeer is feestelijk, maar ook gespannen. Ook hier is veel politie op de been. 

De agenten moeten voorkomen dat de aankomst uitloopt op een communistische betoging. Onder de Spanjestrijders bevinden zich veel linksgeoriënteerde arbeiders. In de Spaanse Burgeroorlog vochten zij voor de Internationale Brigades, een overwegend communistisch vrijwilligersleger. De regering vreest dat deze mannen hun revolutionaire idealen uit de loopgraven meenemen naar Nederland. Het is daarom zaak dat hun terugkeer zo geluidloos mogelijk verloopt, en vooral geen politieke manifestatie wordt.  

In Amsterdam ontvangt men de Spanjestrijders dus met gemengde gevoelens. Sommige Nederlanders zien ze als helden die de democratische Republiek Spanje verdedigden tegen de opstand van de fascistische generaal Francisco Franco. Anderen beschouwen ze als communistische landverraders die dienst namen in een vreemd leger. Dit is ook de mening van het kabinet Colijn, dat de Spanjestrijders zelfs hun Nederlanderschap ontneemt.  

Hollander Piet 
Gedurende de lange rit naar Amsterdam worden de mannen dan ook streng in de gaten gehouden. Bij elk station gaan de deuren van de coupés op slot. De trein wordt bewaakt door agenten van de rijksrecherche en journalisten kunnen niet eens in de buurt komen. De Spanjestrijders moeten hun militaire onderscheidingen inleveren, mogen niet over politiek praten en geen communistische liederen zingen.  

Om te zorgen dat al deze geboden gerespecteerd worden, roept de rijksrecherche de hulp in van Piet Laros, of ‘Hollander Piet’. Deze arbeider uit Kaatsheuvel is een Spanjestrijder van het eerste uur. Als hij in juli 1936 hoort van de staatsgreep in Spanje, aarzelt hij naar eigen zeggen geen moment. Omdat hij geen geld heeft voor een treinkaartje, fietst hij naar Parijs.  

Daar meldt hij zich bij het hoofdkantoor de Internationale Brigades. Hij blijkt een dappere soldaat, en schopt het tot commandant van de overwegend Nederlandse compagnie Zeven Provinciën. De meeste Spanjestrijders in de trein hebben onder hem gediend, en zien hem nog steeds als hun leider.  

Hollander Piet heeft toegezegd dat hij in Amsterdam de orde zal handhaven, maar alleen zolang de politie geen geweld gebruikt. Hoe lastig die taak is, blijkt als de trein het station binnenrijdt. De mensen op het perron hebben hun vaders, broers en zonen soms al twee jaar niet gezien; niemand wil nog een seconde langer wachten. Een cordon gearmde agenten heeft moeite om te voorkomen dat de menigte de trein bestormt.  

Dan opent Laros de wagondeur en steekt zijn hoofd naar buiten. ‘Amsterdammers!’ roept hij. ‘Hier is de compagnie ‘Zeven Provinciën. (…) Nou zie je Hollander Piet. Ik heb jullie veel dank te brengen, maar vraag nu alleen maar; willen jullie je een beetje terugtrekken.’ Een gloedvolle toespraak is het niet, maar er wordt naar hem geluisterd. De mensen op het perron doen een stapje naar achter en de Spanjestrijders kunnen uitstappen. Dat wil zeggen: 43 van hen. Alleen Amsterdammers mogen de trein verlaten. De rijksrecherche weet dat de communisten een feestelijke ontvangst hebben voorbereid in Krasnapolsky, en ziet het liefst zo min mogelijk Spanjestrijders in die richting vertrekken. 

Vuist tegen het voorhoofd 
Hollander Piet heeft de situatie nu helemaal onder controle. Hij stelt zijn mannen op in rijen van twee en laat hen met de koffers op de schouder richting Krasnapolsky marcheren. In een ‘triomfantelijken optocht’ trekken ze over het Damrak. Als de soldaten passeren drukken omstanders hun vuist tegen het voorhoofd; de groet van de Internationale Brigades. Her en der klinkt de Internationale. Op het stationsplein breekt de bereden politie intussen een communistische betoging op.  

Ondanks alle maatregelen slaagt de rijksrecherche er dus niet in om de aankomst van de Spanjestrijders snel en geluidloos te laten verlopen. De verslaggever van de conservatieve Telegraaf vindt het de hele ontvangst een aanfluiting. Hij schrijft: ‘De statenloozen zijn op een wijze binnengehaald, die toch werkelijk eigenaardig aandoet. Het was een complete rood-front-demonstratie en het leek meer of er menschen binnengehaald werden, die voor Nederland iets hadden gepresteerd.’  

Het linksgeoriënteerde Volksdagblad slaat vanzelfsprekend een hele andere toon aan. De krant bedankt de hoofdstad voor haar betrokkenheid, want: ‘Door deze ontvangst heeft de Amsterdamse bevolking getoond, afkerig te zijn van de politiek van Den Haag, van het optreden van de regering tegen de vrijwilligers! De Amsterdamse bevolking, zij heeft de eer van de natie gered door de vrijwilligers te ontvangen zoals ze dat verdienden, zoals hen waardig was!’ 

Janna Toepoel
December 2021

Beeld: Vrienden en familie verwelkomen de Spanjestrijders. Zaans Volksdagblad van 6 december 1938.